Metafora gry może pomóc uczniom uczyć się wytrwalej i skuteczniej. Jak? Przez wykorzystanie jej do rozmowy o plastyczności mózgu i jego nastawieniu na rozwój. Zarówno w grze, jak i w życiu dzięki odpowiedniemu nastawieniu możemy wejść na inny poziom. Jak to robimy? Nie ustajemy w rozwijaniu potrzebnych umiejętności, zdobywamy „punkty”, wykorzystujemy „narzędzia”, szukamy i dzielimy się informacjami z innymi „graczami”. Kiedy zakładamy, że możemy osiągnąć więcej, nauczyć się, zdobyć punkty i na pewno „jakoś” da się przejść do kolejnego etapu, to czemu miałoby się nie dać znaleźć jakiejś taktyki działania, która pozwoli nauczyć się czegoś, co na razie jest dla nas olbrzymim wyzwaniem? Właśnie takie podejście do problemów i wyzwań – że można je przezwyciężyć, tylko potrzebny jest do tego dobry sposób i wytrwała praca – charakteryzuje nastawienie na rozwój. Wpływ tego typu podejścia na osiąganie sukcesów zarówno w nauce, jak i w sporcie, a nawet relacjach międzyludzkich, bada profesor Uniwersytetu Stanforda Carol Dweck. W czasie swoich wieloletnich badań i praktyki nauczycielki akademickiej zebrała dane poświadczające to, że nastawienie na rozwój (ang. growth mindest) zwiększa szanse na sukces i umożliwia pełniejsze wykorzystanie życiowego potencjału w przeciwieństwie do usztywniającego i utrudniającego rozwój nastawienia na trwałość (ang. fixed mindset). Co więcej, jak wynika z badań prof. Carol Dweck, samo zapoznanie się z informacjami o tym, jak działa nasz mózg, jak połączenia neuronowe rozwijają się i stają silniejsze za każdym razem, kiedy się uczymy i poprawiamy swoje błędy, wpływa na nasze nastawienie: zwiększa zaangażowanie w naukę i odporność na codzienne wyzwania.
Dlaczego nastawienie może być tak istotne? Od niego bowiem zależy, jakie mamy podejście do rzeczywistości wokół nas, wyzwań, interpretowania faktów, a także do innych ludzi i siebie samego. To sposób widzenia spraw, który wpływa na to, czy, jakie i w jaki sposób podejmujemy kolejne działania. Co prawda badania dowodzą, że nastawienie na rozwój jest dla nas korzystniejsze, ale nie zawsze i nie w każdym wymiarze życia tak funkcjonujemy. Przyjrzyjmy się więc bliżej temu, na czym polegają różnice między nastawieniem na rozwój a nastawieniem na trwałość. Jakie przekonania są typowe dla danego nastawienia?
| NASTAWIENIE NA ROZWÓJ | NASTAWIENIE NA TRWAŁOŚĆ |
|---|---|
| Inteligencję można rozwijać jak mięśnie – rozwijają się, kiedy poddaje się je coraz większemu wysiłkowi. |
Inteligencja jest dana z urodzenia i albo jest się inteligentnym, albo nie. |
| Nasze podstawowe cechy możemy rozwijać przez pracę. |
Nasze cechy są ustalone raz na zawsze i właściwie się nie zmieniają. |
| Sukces polega na zdobywaniu wiedzy i umiejętności, dawaniu z siebie wszystkiego, by osiągnąć to, co dla nas ważne. | Sukces polega na byciu lepszym niż inni, udowadnianiu swojej wartości, inteligencji i talentu. |
|
Nasz potencjał jest nieznany – poznaje się go dopiero w trakcie mierzenia się z coraz trudniejszymi zadaniami. |
Znamy swój potencjał. Jeśli ma się talent i/albo jest się inteligentnym, to umiejętności i wiedza powinny pojawić się same i przychodzić nam bez trudu. |
| Umiejętności i osiągnięcia to rezultat zaangażowania i pracy. | Umiejętności i osiągnięcia zależne są od naturalnej inteligencji i talentu, czasem też od łutu szczęścia. |
| Celem jest uczenie się, bycie w czymś coraz lepszym, rozwijanie umiejętności. | Celem jest bycie inteligentnym, wyglądanie na mądrą i utalentowaną osobę. |
| Trudność to wyzwanie. Kiedy się z nią zmierzymy, stajemy się silniejsi i mądrzejsi. |
Trudność oznacza, że coś nie idzie i jest nie tak, jak powinno. Może też oznaczać, że jest się zbyt głupim lub za mało utalentowanym na jakieś zadanie. |
| Wytrwale dążymy do osiągnięcia wyznaczonego sobie celu. Jeśli wybrana najpierw strategia nie działa, to trzeba szukać innej. | Jeśli nie udaje się nam osiągnąć zamierzonego celu, pojawiają się problemy, to zmienia się cel na taki, który osiągnąć można bez takiego wysiłku. |
| Krytyka to informacja zwrotna, którą warto wziąć pod uwagę. |
Krytyka oznacza, że coś z nami nie tak, że jest się niewystarczająco inteligentnym czy uzdolnionym. |
| Błędy to naturalna część procesu uczenia się. Ważne, by się z nich uczyć. Niepowodzenie to jasny sygnał, że trzeba zmienić metodę lub zwiększyć czas poświęcony pracy. To źródło informacji o tym, jakie środki zaradcze można podjąć następnym razem. |
Niepowodzeń należy unikać, bo źle o nas świadczą jako o ludziach. Skoro coś się nie udało, to znaczy, że raczej się do tego nie nadajemy i lepiej nie próbować następnym razem. |
| Porażka to pojedyncze wydarzenie, z którego można się czegoś nauczyć, wyciągnąć wnioski. |
Poniesienie porażki oznacza bycie kimś, kto jest nieudacznikiem. Jeśli sukces dowodzi inteligencji, to porażka oznacza jej brak. |
|
Wysiłek to droga do sukcesu. |
Wysiłek oznacza, że jest się niewystarczająco utalentowanym czy inteligentnym, skoro trzeba się wysilić, żeby coś zrobić |
| Sukcesy innych są inspiracją i mogą być źródłem informacji o działających strategiach osiągania zamierzonych celów. |
Sukcesy innych znaczą, że jest się gorszym od nich. |
| Stawanie się jest lepsze niż bycie. |
Bycie jest lepsze niż stawanie się. |
| NASTAWIENIE NA ROZWÓJ | NASTAWIENIE NA TRWAŁOŚĆ |
|---|---|
|
„Jeszcze tego nie umiem”. |
„Po prostu nie mam takich zdolności”. |
|
„Skoro to nie działa, to co może zadziałać?” |
„To nie działa. Nie ma sensu już dalej próbować”. |
|
„Potrzebuję jeszcze nad tym popracować”. |
„Nie jestem w tym dobra/-y. Trudno, nie ma co dalej próbować”. |
|
„Dobrze mi to idzie, czyli wybrałam/-em dobrą strategię i jestem na dobrej drodze”. |
„Dobrze mi to idzie, czyli jestem w tym super”. |
|
„Każdy podjęty wysiłek sprawia, że jestem w czymś coraz lepsza/-y”. |
„Jestem utalentowana/-y, więc nie powinnam musieć już nad tym dalej pracować. Ciężka praca umniejsza mój talent. Lepiej nie pracować za ciężko, bo jeśli dużo energii włożę w naukę czegoś nowego, a poniosę porażkę, to będzie znaczyło, że nie mam talentu”. |
|
„Zależy mi na tym, więc spróbuję to zrobić”. |
„Boję się spróbować, bo się okaże, że jak będę ciężko pracować, a nie wyjdzie, to nawet nie mam wymówki czy uzasadnienia, że np. nie miałam/-em czasu się temu poświęcić”. |
Nasze nastawienie kształtuje nasze działanie
Co z tego wynika? Nasze nastawienie – to, co do siebie mówimy, jak interpretujemy sytuację, jak określamy nasze cele, sprawiają, że inaczej korzystamy z tego, co jest nam dane. Podejmujemy inne działania – np. kiedy ponosimy porażkę i mamy nastawienie na trwałość, raczej postaramy się ją ukryć, może nas przygnębić, może też skłonić do tego, by wybierać działania, które wykonujemy już bez problemu. Następnym razem będziemy unikać zadania, przy którym ponieśliśmy porażkę. Osoba nastawiona na rozwój zastanowi się, z czego wynika to niepowodzenie: czy to kwestia poświęcenia zbyt małej uwagi, wyboru nieskutecznej metody działania, braku wystarczających danych? Nie oznacza to, że porażka dla osoby nastawionej na rozwój nie wiąże się z przykrymi emocjami. Ważne jednak, że gorszy nastrój nie przeszkodzi jej w analizowaniu sytuacji, szukaniu przyczyn i planowaniu nowych rozwiązań.
Podobnie kiedy osoba nastawiona na rozwój zaczyna uczyć się czegoś nowego, np. języka obcego, przykłada się do tego i szuka najskuteczniejszej dla siebie metody nauki, mniej obawia się robienia błędów, ponieważ jest otwarta na informację zwrotną, bycie poprawioną tak, by następnym razem móc wykorzystać np. już poprawną konstrukcję. Ważny jest dla niej cel, jakim jest coraz lepsza komunikacja, a nie bycie świetnym i od razu brzmienie jak native speaker. Nastawienie na trwałość utrudnia naukę języków, ponieważ to proces wymagający nie tylko wysiłku, ale i otwartości na błędy, uczenie się na nich i ciągłe poprawianie się. To właśnie wyobrażenie, że powinno się być od razu bardzo sprawnym komunikacyjnie i nie popełniać błędów, a nie możliwie płynnie komunikować, sprawia, że tylu osobom z trudnością przychodzi mówienie w języku obcym, kiedy nie czują się w tym świetni. A jak inaczej nauczyć się mówić poprawnie w danym języku, jeśli nie mówiąc?
Nastawienie wpływa na to, jakich zadań się podejmujemy i czy odważamy się podążać za marzeniami. W końcu jeśli uważamy, że porażka czy problem oznaczają, że spadamy z piedestału „tych mądrych”, „zdolnych”, „nieomylnych”, to nie bardzo chcemy narażać się na takie doświadczenie i unikamy wyzwań. Osoby nastawione na trwałość wolą nie próbować, nie ryzykować, że się nie uda, ale mówić sobie „Mogłam być wybitną pisarką, ale…”, „Mogłem być wybitnym scenarzystą, ale…” – i zawsze znajdzie się jakieś usprawiedliwienie niepodjęcia maksymalnego wysiłku. Osoby nastawione na rozwój też mogą nie okazać się tak wybitne, jakby chciały, w wybranej dziedzinie, ale przynajmniej mogą powiedzieć, że dały z siebie wszystko, żeby osiągnąć to, co było dla nich ważne.
Nastawienie na rozwój to droga do realizacji pełni swojego potencjału, osiągnięcia sukcesu, jednak nie tego polegającego na byciu lepszym od innych, ale na tym, że wyrażamy siebie w najlepszy możliwy sposób. Sukcesem jest podejmowanie wyzwania, konsekwentne dawanie z siebie jak najwięcej, uczenie się i robienie postępów. Jak więc wykorzystać wiedzę o wadze nastawienia i podejmować działania, które pomogą nam wykształcić te dobre nawyki myślowe i w działaniu, abyśmy pełniej realizowali nasz potencjał?
Jak w praktyce rozwijać nastawienie na rozwój u siebie i uczniów?
Zacznij od wizualizacji rozwoju – Większą otwartość na rozwój uruchamia już samo zapoznanie się z naukowymi faktami, że mózg ciągle się zmienia, jeśli go używamy, że połączenia neuronowe rozwijają się i stają silniejsze za każdym razem, kiedy się uczymy i poprawiamy swoje błędy. Carol Dweck wraz z innymi badaczami i praktykami opracowała scenariusze zajęć szkolnych, które mają na celu zwiększyć zaangażowanie w naukę i odporność na codzienne wyzwania. Pierwszym elementem jest właśnie przedstawienie w formie filmiku lub artykułu informacji o plastyczności mózgu. Wykorzystaj tę wiedzę i także przeprowadź lekcję, która pomoże Ci pobudzić motywację uczniów. Kilka pomysłów znajdziesz poniżej.
Stosuj rozwijające pochwały – Chwaląc kogoś (ale także samego siebie!), zwracaj uwagę na włożony w zadanie wysiłek, przyjęte strategie, wykazanie się inicjatywą, doprowadzenie do końca trudnego zadania, nauczenie się czegoś nowego, wykazanie się odwagą w obliczu przeciwieństw, skupienie, wytrwałość. Oczywiście nie chodzi o chwalenie wysiłku czy strategii, jeśli nie ma rezultatów. Jeśli uczeń stara się, ale jednak nie udaje mu się wykonać zadania, ważne, aby docenić wysiłek, ale przede wszystkim nakierować dziecko na takie strategie i środki, dzięki którym zacznie się uczyć. Pielęgnowanie nastawienia na rozwój nie polega na poprawianiu dzieciom samopoczucia, że się starały, kiedy niczego się nie nauczyły.
Bądź wsparciem – Pamiętaj o tym, że towarzyszysz i przewodniczysz dzieciom w procesie ich rozwoju. Kiedy uczeń czuje zniechęcenie, możesz pomóc mu powrócić na tor rozwojowy. Wyszukaj wzmacniające przykłady, przypomnij sobie i uczniom sytuacje, kiedy coś Wam nie szło dobrze, już byliście zniechęceni, ale się nie poddaliście. Co Wam w tym pomogło? Powiedz, że to właśnie w tych momentach powstają nowe połączenia nerwowe w mózgu i to wtedy rozwija się inteligencja i umiejętności.
Zauważaj progres – W procesie nauczania i uczenia się nie czekaj tylko na sukces, ale zwracaj również uwagę na postępy i to, dzięki czemu uczeń je robi (lub Ty sam). Doceń wybraną metodę pracy, wytrwałość w dążeniu do rozwiązania. Zwróć uwagę ucznia na to, jaką drogę już dzięki nim przeszedł i jakie postępy widać.
Wykorzystaj niepowodzenie jako okazję do nauki – W przypadku niepowodzenia postaraj się podejść do niego jako do okazji do nauczenia się czegoś. Pozwólcie sobie na wspólne omawianie tego, co się nie udało, i wyciągnięcie wniosków. Porozmawiajcie, czego dzięki temu możecie się razem z uczniami nauczyć. Przeanalizujcie popełnione błędy i zastanówcie się, co następnym razem można zrobić, żeby ich uniknąć np. kolejny sprawdzian poszedł lepiej większej liczbie uczniów. Zachęć uczniów do tego, aby wymienili się między sobą informacjami o przyjętych przez siebie strategiach działania i ich skuteczności, a może też razem pouczyli się tego, co było dla nich najtrudniejsze.
Zwracaj uwagę na słowa – Postaraj się zwracać uwagę na to, co mówisz na temat swoich i innych osiągnięć, jak chwalisz, jak komentujesz niepowodzenia. Za każdym razem, kiedy wypowiadasz się na forum klasy, przypomnij sobie, że Twoim celem jest przede wszystkim uczenie dzieci, pomoc w ich maksymalnym rozwoju, a nie ocenienie posiadanych przez nie talentów i sprawdzanie uzdolnień. Kiedy oceniasz, możesz spróbować zastosować metodę jednej z badanych przez Carol Dweck szkół – zamiast „niedostateczny” czy „mierny” powiedzieć „jeszcze nie dostateczny”, „jeszcze nie dobry”. To jedno słowo „jeszcze” dodaje nadziei i zwiększa motywację, bo oznacza, że jest się na drodze do sukcesu, nawet jeśli jest on jeszcze bardzo daleko.
Dbaj o atmosferę rozwoju – Dawaj jasno znać uczniom, że zależy Ci na tym, by dobrze zrozumieli omawiany materiał, głębiej go zrozumieli. Dla uczniów także ważna jest intencja, z jaką do nich podchodzisz. Postaraj się tworzyć przestrzeń i dawać czas na poprawianie rozwiązywanych ćwiczeń i demonstrowanie przez uczniów tego, jak do czegoś dochodzą. Postaraj się też jasno prezentować stawiane im wymagania i sposoby na ich spełnienie.
Co dalej?
Nauczycielowi czy rodzicowi z nastawieniem na trwałość może być trudno uczyć dzieci nastawienia na rozwój. Dlatego może być to wspaniała okazja także dla nas, dorosłych, do pracy nad swoim nastawieniem i stworzeniem przestrzeni na myśl o tym, że też mamy jeszcze sporo nauki przed sobą. Zacznijmy więc od siebie. Dla inspiracji obejrzyjcie film o rozwoju mózgu i o tym, jak się uczymy. Zwracajcie uwagę na to, kiedy zaczynacie mówić i działać z nastawieniem na trwałość. Używajcie magicznego słowa „jeszcze”. Jeszcze nie przychodzi nam z łatwością traktowanie błędów jako informacji zwrotnej. Jeszcze nie zawsze pamiętamy, żeby zamiast pochwalić efekt działań artystycznych dziecka, zwrócić uwagę na wysiłek i pomysłowość. Ale sam fakt, że to czytacie, świadczy o tym, że jesteście już na dobrej drodze!
Pomysły na aktywności w klasie
(1) Napisz list do swojego znajomego, w którym opiszesz jedną z sytuacji, kiedy starałaś/-eś się czegoś nauczyć, ale nie bardzo Ci wychodziło. To może być historia o tym, jak uczyłaś/-eś się jeździć samochodem, na rowerze, nowego języka, gotowania, układu choreograficznego na tańcach itp. Skup się na tym, jak pokonywałaś/eś kolejne przeszkody, na sposobach zmieniania obranej taktyki działania, kiedy nie działała już ta wcześniejsza. Opisz to uczucie, kiedy Twój mózg w końcu przestawił się na nowe tory, i emocje, które pojawiły się po poprawnie wykonanym zadaniu. Na koniec opowiedz o tym, co byś radził/a adresatowi listu, kiedy i on napotka problemy w czasie nauki, co może wtedy zrobić.
(2) Omów z uczniami dwa rodzaje nastawienia, a następnie rozpiszcie razem przykłady komunikatów, w których widać nastawienie na trwałość i nastawienie na rozwój. Ustalcie, że za każdym razem, kiedy ktoś z Was powie lub będzie miał na myśli wyrażenie typowe dla nastawienia na trwałość, spojrzy na plakat i wykorzysta wyrażenie, które jest odpowiednikiem w nastawieniu na rozwój.
(3) Szukaj przykładów osób, które są dla Ciebie i dla Twoich uczniów inspirujące, które odniosły według Was sukces. Przyjrzyjcie się każdej z tych osób, ich historii, zgromadzonym wiadomościom o ich ścieżce do sukcesu. Postarajcie się prześledzić jej kolejne kroki, pracę, jaką ta osoba wkłada w to, by się rozwijać, mieć umiejętności czy wiedzę, które Wam imponują. Zanotujcie wszystkie znalezione wspólne dla podziwianych osób sposoby działania i nastawienia. Zachęć uczniów, żeby też sobie to zanotowali i w chwilach zniechęcenia czy w obliczu jakichś niepowodzeń, spoglądali na te notatki.
Obejrzyj i poczytaj
Narzędziownik nastawienia (MindestKIT) – strona internetowa dla edukatorów, rodziców, mentorów z darmowymi scenariuszami i materiałami, opisanymi dobrymi praktykami pomagającymi kształtować nastawienie na rozwój (całość w języku angielskim)
Nastawienie na rozwój vs. nastawienie na trwałość. Wprowadzenie – lekcja online TEDEd (całość w języku angielskim)
Nowa psychologia sukcesu. Nastawienie na rozwój to gwarancja sukcesu Carol Dweck, wyd. MUZA, Warszawa 2013.
Plan lekcji w podejściu rozwojowym, lekcja Khan Academy (scenariusz w języku angielskim - UWAGA - jest dostępny tylko w amerykańskiej wersji serwisu Khan Academy, więc jak jest się zalogowanym w polskiej wersij, to link nie działa. W takim przypadku polecamy otworzenie linku w innej przeglądarce, gdzie nie jest się zalogowanym: https://www.khanacademy.org/college-careers-more/learnstorm-growth-mindset-activities-us)
Potęga wiary w to, że możemy się rozwijać – wystąpienie Carol Dweck na konferencji TEDxNorrkoping, listopad 2014 r. (wystąpienie po angielsku, dostępne polskie napisy)
Rozwijanie mózgu – krótki film o tym, co determinuje naszą inteligencję, oprac. Khan Academy (film po angielsku, dostępne polskie napisy)